Duudlaga hudaldaa

Äóóäëàãûí õóäàëäàà
ªнººдºр эдийн засгийн ухаанд хамгийн их анхаарал таòñан сэдвийн нэг бол дуудлагийн худалгаа юм. Зовхон онолийн судалгаагаар зогсохг¿й амüäралд дуудлагийн худалдааг хэрэглэх жишээ улам б¿р ºсч, практикт эдийин засгийн ухаанûг амжилттай ашиглаж байгаа нэгэн жишээ болж байгаа билээ. Хамгийн их анхаарал татаж хамгийн их мºнгº эргэлдсэн жишээ бол Åâропийн орнуудад гар утасний ¿йлчилгээ явуулах эрхийг дуудлагаар худалдсан явдал. Мон эБаé, Амазон зэрэг интэрнэтийн дуудлага худалдаа хурдацтай ºсч бас дэлхийн тэрг¿¿лэгч машин уйлдвэрлэгч êомпанууд машиний жижиг хэсг¿¿äийг худалдаалах дуудëàãà õóäàëäààíû интэрнэт зах зээлийг зохион байгуулж байгаа. Эдгээр дуудлагûн худалдааг д¿рмийг нü боловсруулж дèçàéíûã зохиоход эдийн засагчид тэрг¿¿лэн оролцсон. Мºн нºгºº талаас шилжилтийн орнууд улсийн ºмчийн ¿йлдвэрийн газраа дуудлагаар худалдаж ирсэн. Хамгийн шинэ жишээ бол Украйн’ ººрийн хамгийн том тºмрийн ¿йлдвэрээ хувичилж 4.7 тэрбум доллараар энэтхэгийн тэрбумтан Миттал худалдан авсан. Х¿н тºрºлхтºн дуудлагûн худалдааг эртнээс хэрэглэж ирсэн. Эртний Бабылончууд эхнэрээ дуудлагûн худалдаанаас авдаг байсан бол, Эртний Рома сулран доройтож ирэх ¿åд торгон цэрг¿¿д нü дуудлагийн худалдааагаар хаан ширээг зарж байжээ. ªºр нэг муу нэртэй жишээ бол ихэнх цаг ¿å, улс оронд боолуудûг дуудлагаар худалдаж байжээ. Монголчуудûн дуртай зохиол болох Майн Рээдийн “Хурлийз Б¿сгуй” дээр гол баатар боол б¿сгуй дуудлагаар зарагддаг тухай бугд санаж буй биздээ. Монголчууд бид ч бас зугээр байгааг¿й зах дээр морü зэргийг дуудлагаар зарж бàéсан тухай “Монгол х¿¿” киноноос харж болно. Хэдийгээр дуудлага худалдаа нü ийнх¿¿ эрт цаг ¿åс янз янзûн з¿йлд ашиглаãäàæ ирсэн ч, саяхнаас онолûн болон праêтиêийн талаас шинээр сонирхол татаж байгаа.
Улсûн мэдэлд байгаа ямар нэгэн êомпанийг хувüчилна эсвэл гар утаснû ¿йлчлгээ эрхлэх êомпанèéг сонгон шалгаруулах гэвэл 2 ундсэн арга бий. Нэг нü дуудлагааар худалдах нºгºº нü тåндэрийн арга буюó хэсэг эрх мэдэлтнээс б¿рдсэн êомисс ялагчийг шийдэх гэсэн хоёр арга юм. Тэгвэл энэ хо¸р аргûн алü нü ил¿¿ сайн арга вэ? Зарим х¿н дуудлагûн худалдаа гэж ямар арга вэ гэж асууж магадг¿й. Хамгийн товчхоноор тодорхойлвол: хамгийн ºндºр ¿нэ ºгсºн х¿нд тухайн зуйлийг (манай жишээн дээр бол улсûн мэдлийн êомпанè, гар утаснû ¿йлчилгээ явуулах эрх) олгодог арга юм. Орчин ¿åйин ¿ндсэн урсгалûн эдийн засагчид (ººрсдийгºº эдийн засагчид гэж нэрлэдэг, орчин ¿йин эдийн засагийг огт мэддэггуй зарим х¿м¿¿сийг энд оруулсангуй) бол бараг нэгэн дуугаар дуудлагûн худалдаа гэж хэлнэ. Дуудлагûн худалдаа нü тåндэрийн аргаас хэд хэдэн давуу талтай. Ихэнх х¿н хамгийн т¿р¿¿н зарж байгаа талдаа их орлого оруулдаг гэдгийг чухал давуу тал гэж дурдах буй заа. Гэхдээ эдийн засагчид бол тэрнээс дутахгуй магадгуй ил¿¿ чухал сайн чанар нü бол тэр з¿йлийг хамгийн сайн ашиглаж чадах талуудад авах боломж олгодог чанар гэж хэлнэ. ººрººр хэлбэл хамгийн ºндºр ¿нэ ºгнºº гэдэг бол бусад оролцог÷äоосоо хамгийн ихээр ашиг олноо гэж тооцож байна гэсэн уг. Хамгийн ихээр ашиг олноо гэдэг бол хамгийн сайнаар тэр зуйлийг ашиглаж чаднаа гэсэн ¿г. Жишээ нü, Говü êомпанийг дуудлагаар худалдахад А ба Б гэсэн 2 ºрсºлдºгч оролцлоо гэж бодúё. А нü ноолуурûн салбарт асар их туршлагатай, шинэ гадаад зах зээлд нэвтрэх н¿х с¿втэй, мåнåжмåнт сайтай учраас жилд 10 сая долларын ашиг олно гэж тооцож бàéна. Б нü туршлага багатай, шинэ гадаад зах зээлд нэвтрэхэд бэрхшээлтэй учир жилд 5 сая àì.äîëëàðûí ашиг олно гэж тооцож байг. Говü êîìïàíийг А нü авсан нºõöºëä ил¿¿ татвар тºëíº, ажилчиддаа ил¿¿ цалин оëãîíî гэх зэргээр нийгэмд ил¿¿ ¿р ашигтай гэдэг нü ойлгомжтой. Дуудлагûн худалдаанд мэдээж А нü ялж таарна. (Чухам ямар ¿нээр зарагдах вэ гэдэг бол ººр олон х¿чин з¿йлээс шалтгаална) Харин тåндэрээр хувичилвал хэн их холбоо сулбээтэй хахуулü ºãñºí нü ялна гэдэг бол оноодор Монголийн нийгэмд амüдарч áóé х¿н болгон бодох буй заа. Гэхдээ энэ нü тºрийн албан хаагчдûг хэтэрхиé хардаж сэрдэж байна гэж хэлэх хун байж магадгуй. ¯нэхээр шударга х¿м¿¿с комисст орлоо гэж бодúё. Тэгвэл алü нü ялах бол? Комисст орсон х¿м¿¿с А болон Б г харüцуулах хэрэгтэй болно. Тэгтэл ¿нэхээр тэдгээр шударга х¿м¿¿с А нü ялсан нü нийгэмд дээр гэдгийг тогтоож чадахуу? 2 тал хо¸óлаа л манайх сайн гэж хэлээд янз б¿рээр итг¿¿лэхийг оролдоно. Мэдээж т¿¿нийгээ батлахын толд янз б¿рийн бичиг баримт б¿рд¿¿лж ирээд, янз бурээр ººрсдийгºº сурталчилна. Гэтэл ¿нэхээр тэр бичиг баримтûг уншаад судлаад комисс зºв шийдвэр гаргаж чадах уу? Чаднаа гэсэн баталгаа байхг¿й гэж эдийн засагчид бол хэлнэ. Комисст орж байгаа х¿м¿¿с шударга байж болох боловч далдûг харагч далай лам лав байж чадахгуй бас тэдний ур чадварт нü ч хязгаар бий. Дуудлагûн худалдаа явуулбал хэн нü ил¿¿ нийгэмд хэрэгтэй вэ гэдгийг хэн нэгэн судлаж тогтоох шаардлагаг¿йгээр ººрºº тодроод гараад ирнэ. Энэ бол дуудлагûн худалдаанû маш чухал чанар юм. ªºр бас нэг чухал чанар ямар нэг нийгэмд хардлага сэрдлэг тºр¿¿лýхг¿й ил тод чанар юм. Тåндåр явуулаад комисс шударгаар бас аяг¿й мундагаар ажиллаад далдийг хараад, ¿нэхээр хамгийн сайн тал нü яллаа гэж бодоход мэдээж хахуулü аваад шийдчихсэн гэсэн хардлага гарна. Ялагдсан тал нü мэдээж гомдол хэлнэ. Эдгээр нü нийгэмд муу уур амüñгал тºр¿¿лж х¿м¿¿сийн тºр засагт итгэх итгэлийг алдагдуулах болно. Дуудлагаар худалдвал хэн ч гомдол хэлж чадахгуй.
Жасрайн Çасгийн газрûн ¿åд 1994-1996 онд Монголд ягаан цэнхэр тасалбараар хув’члагдаагуй ¿лдсэн зарим нэгэн обúåкт êомпанийг тåндåрээр хувüчилсан. ОЙлгомжтойгоор тэдгээр нü янз б¿рийн сэжиглэглэл хардлагийг тºр¿¿лсýн ¿р дунтэй болсон. Нэг тод жишээ бол ÕÈД-ийн хувüчлал. Тухайн ¿åд шадар сайд байсан Энэбиш ººрийн талийн х¿ндээ хувüчалсан гэсэн хардлага ¿¿сýж асар их маргаан дэгдсэний улмаас уг хувчлал х¿чинã¿й болсон. Бас Налайхийн уурхай, Дэнжийн Мянга-ийн захûí хувüчлал мºн л маргаан, хардлага ¿¿сгэж сониний хуудсан дээрх дайн нü одоо хуртэл намжаагуй байгаа нü ч бий. Энэ нийтлэл дээр ¿нэхээр òåíäåрийн цомисс авилгал аваад шударга бишээр шийдсэн эсэхийг нотлох эсвэл ¿г¿йсгэхийг зориогуй болно. Гэхдээ хэдэн х¿ний ¿зэмжээр асар их мºнгº хºрºнгºтýй холбоотой хэргийã шийдвэрлэсэн болохоор хардлага з¿й ёсоор байх бизээ. Харин 1996 онд Ардчилсан эвсэл засгийн эрхийг авч З.Энкхболд Тºрийн ªмчийн Хорооний дарга болсноор б¿х хувüчлал зºвхºн дуудлага худалдаагаар явагдана гэсэн зарчим тавигдах болсон. Хэдийгээр зохиогч нü 1996-2000 онû Засгийн Газрûн ¿йл ажиллагаа учиргуй сайн байсан гэж бодохг¿й байгаа ч, энэ зарчим бол маш з¿йтэй бºгººд эр зоригтой бодлого байснûг тэмдэглэхг¿й бол алдас болох буй заа. Эдгээр хувüчлалийн дуудлага худалдааг Тºрийн ªмчийн Хороо нü эхэн ¿åдээ харüцангуй шударга бºгººд мэргэжлийн т¿вшинд зохион байгуулж байсан гэдгийг тухайн ¿åд дуудлага худалдаанд оролцож байсан х¿ний хувüд ажиглагдаж байсан. Тухайн ¿åд хамгийн эхэлж дуудлагийн худалдаагаар хувичлагдсан газрууд бол 3, 4 хороолол, 40 мянгатûн уйлчилгээний газрууд богоод тун амжилттай явагдаж асар их орлого улсад оруулсан тºдийгуй маргаан хардлага ч цººн байсан. Тэгтэл хувüчлалûг цааш нü ¿ргэлжл¿¿лэн явуулах явцад маргаан их ¿¿сэх болсон тºдийгуй улсад орох орлого ч эрс багассан. Юу тохиолдов? Яагаад амжилттай явагдаж байсан хувüчлал ийнхуу б¿дрэх болов? Энэ асуултад хариулахын тулд эхлээд дуудлагûн худалдааíû тºрл¿¿дийн тухай ярúя. Нэг з¿йлийг онцлон тэмдэглэхэд дуудлагûн худалдаа гэж нэг ¿гээр хэллээ ч маш олон янзаар дèçàéí хийж, д¿рэм зохиож болдог бºгººд, дуудлагûн худалдаанû ¿р д¿н нü энэх¿¿ дизайнаасаа шалтгаалаад янз б¿р болдог. Энэний тод жишээ нü Åвропийн гар утасний эрхийн дуудлага худалдаа. Англи улс 2000 онд 3 дахü ¿åèéн гар утасний эрхийг дуудлагаар зараад 34 тэрбум долларийн орлого олсон байхад, Швåцарè дºнгºæ 130 сая долларийн орлого олсон байна. Английн х¿н ам Швåцари улсаас 8 (энэ 2 улсûí хºгжлийн тºвшин ойролцоо) дахин их байхад орлого нü 260 дахин их байна. Нэг х¿нд оногдох дуудлага худалдаанаас олсон орлого нü 32.5 дахин зºр¿¿тоý гэсэн ¿г. ªºрººр хэлбэл дуудлагийн худалдаанû д¿рмийг зохиосон х¿нээс шалтгаалаад Швåцари 4.1 тэрбум долларийн орлогоо алдсан гэсэн уг. Манай улсийн ¿ндэсний нийт б¿тээгдх¿¿н дºíãºж 1.5 тэрбум доллар гээд бодоход хэр их мºнгº вэ гэдэг нü харагдах бизээ. Юу тохиолдсон юм бол? Адилхан ºâãºн Åвропийн дэлхийг тэрг¿¿лэгч хогжилтэй энэ 2 орнû хооронд ингэж их ¿ний зºð¿¿ ¿¿снээ гэдэг эдийн засгийн ¿¿днээс яаж тайлбарлах болж байна? Нэг айл 3 ºрºº байраа дуудлагûн худалдаагаар зарсан чинü 30 сая х¿рэхийг хараад, хажуугийн айлийн гэрийн эзэн энэ арга чинü зугээр юм байна гээд эхнэрээ эзг¿й хойгуур нü 1 ºðºº байраа дуудлагаар зарлаа гэж бодúё. Тэгсэн чинü дºнгºж 400 мянга х¿ð÷ýý гээд тºсººлººд ¿çüе. Мэдээж эхнэр нü ирэхээр тэрхуу хººрхий азг¿й эрийг ямар хувü тавилан хулээж байгааг тºсººлж ядах юмг¿й. ¯¿нтэй адилханаар Швåцарийн парлàмåнт юу болов гээд шуугисан байна. Гэхдээ засгийн газартаа банга х¿ртээгээд зогсоогуй учир шалтгаан нü юу байв гээд шалгаад узсэн байна. Тэгсэн чинü Швåцари улс дуудлагûн худалдаàíû дèçàéí(д¿рэм)-ээ муу зохиосноос болсон, нºгºº талаас Английн дуудлага худалдаанû туршлагаас хараад Швåцарийн êомпанèуд хоорондоо хуйвалдах боломжтой юм бàéнаа гэдгийг ойлгосоноос болсон гэдэг нü илэрсэн байна. Эндээс дуудлагûн худалдааг амжилттай явуулахад д¿рэм дèçàéн нü чухал ¿¿рэгтэй гэдэг нü харагдаж байна. ¯нэндээ Ùвåцарид болсонтой тºстýй хэрэг явдал Монголд 1998 онд болсон юм. 1996 оноос эхлэсэн дуудлага худалдаанууд эхэндээ амжилттай бàéсан боловч удалгуй нэг асуудал гарч ирсэн байна. Дуудлага худалдаанд ялсан талууд заасан хугацаанд тºлбºрºº тºлºхг¿й áîë дуудлага худалдаа х¿чингуй болох тохиолдол ихэссэн бна. ¯¯ний эсрэг арга хэмжээ болгож ТªХ 1998 онû хавар дуудлагûн худалдаанûхаа д¿рмэнд ººрчлºлт оруулав. Ингэхдээ ялагч тºлбºрºº тºлºхг¿й бол дуудлага худалдаа х¿чинг¿й болохг¿й 2 дахü ºндºр ¿нэ хэлсэн оролöогч хэлсэн ¿нээрээ худалдан авах эрхтэй гэж заажээ. Энэх¿¿ аргад маш том “н¿х” байснûг оролцогчид анзаараагуй ºнгºрºхг¿й байв. Энэхуу д¿рэм хэрэглэгдсэн анхнû жишээ нü Талх Чихэр компанийн тºрийн мэдлийн хувüцаа байлаа. Анхний ¿нэ …. сая тºгрºг байсан боловч нэг оролцогч ¿нийг бага зэргээр ахиулж хэлсний дараа ººр нэг оролцогч шууд 1 тэрбумын ¿нийí санал хэлж олнийг балмагдуулжээ. Оéлгомжтойгоор тэр х¿н маани заасан хугацаанд тºлбºрºº хийсэнг¿й. Анх унэ ºсгºсºн оролцогч тэр ¿нээрээ худалдан авчээ. Энэх¿¿ хоёр маанü хамсаатан байсан гэдгийг уншигч та гадарласан буйзаа. Хэрвээ тийм д¿рэм байгаагуй бол дор хаяж хэдэн зуун сая х¿рэх байсан гэдэг нü ойлгомжтой байв. Энэхуу д¿рмийн н¿хнээс болоод улс магадгуй хэдэн зуун сая тºгрºгний орлогоо алдав. ТªХ ч алдаандаа д¿гнэлт хийж тэр дор нü ¿нийг ºсгºх дээд хязгаарûг тогтоож ºгºв.
Гэвч хамгийн гол алдаандаа д¿гнэлт хийгээг¿й þì. Энэ нü аливаа шинэ д¿рмийг н¿хтэй эсэхийг зохиосон х¿нээс ººр х¿н сайтар шалгах хэрэгтэй гэсэн д¿гнэлт байх ёстой байв. 1998 онû ºвºл … ХХК-ийн тºрийн мэдлийн 20% ийн хувüцааг нэлээн т¿вýгтýé нарийн арга хэрэглэн зарахаар болов. Энд заавал 20% ийг б¿гдийг нü авах албаг¿й хэдэн хувüцаа ч авах боломжтой д¿рэм байлаа. ººрººр хэлвэл хэдэн хоорондоо хамааралгуй талууд хувааж авах боломжтой байсан гэсэн ¿г. Д¿рэм нü нэлээн сайн боловсрогдсон байсан боловч, урд дурдсан алдаатай тºñòýй н¿х бас л байв. Гэхдээ ил¿¿ ò¿âýãòýé òóë ò¿¿íèéã шууд îëæ харахад àìàðã¿é áàéâ. Гэвч оролцогчид тэр н¿хийг харалг¿йгээр ºнгºрººсºнг¿й. Азаар энэ удаа улс ноцтой хохирсонг¿й. Мэдээж н¿х олж харахаас н¿хгуй дурэм боловсруулна гэдэг хамааг¿й хэц¿¿. Гэвч дуудлагийн худалдааний онол мэддэг хунд бол иймэрх¿¿ н¿х нü тун илэрхий харагдах богоод иймэрх¿¿ илэрхий н¿хгуй д¿рэм боловсруулах нü тийм ч хэц¿¿ биш. Хувüчлал ¿ргэлжлэх явцад ººр нэг асуудал гарч ирсэн нü оролцогчдûн хуйвалдаан буюó хуйвалдаад нэг оролцогч нü бусаддаа мºнгº хаян бага ¿нээр ялах нü олшроод эхэлсэн. Мºн л дуудлагûн худалдаанû онолûг мэдэх х¿нд бол шийдэж болох асуудал байв. Гэвч ТªХ дорвитой эсрэг арга хэмжээ авсангуй. Магадг¿й тэр ¿åд засгийн газар хэдийнээ 1996 онûхоî идэвхтэй ажиллах чадвар, х¿сэл эрмэлзэлээ алдсан байсан нü нºëººëñºн бизээ. Гэхдээ нэг з¿йлийг тэмдэглэх ёстой. Энэхуу хуйвалдаанû дунд улсûн орлого багассан боловч тухайн зуйлийг харüцангуйгаар сайнаар ашиглаж чадах х¿м¿¿с авсан гэдэг нü бол ººрчлºгдººг¿й боловуу. Хэдийгээр ТªХ иймэрх¿¿ алдаанууд гаргасан боловч бусад яàм газартай харüцуулахад тун сайн ажилласан гэдэг нü хулээн зºвшººрºхººс аргаг¿й. Эдгээр нü ажил, амжилтûг алдаа дагалддагèéн жишээ боловуу. Саяхнаас УБ хотûн газрûг дуудлагаар худалдах болсон нü тун дэвшилттэй алхам болсон бºгººд газартай холбогдсон хардлага сэрдлэгийг арилгаад зогсохгуй улсûн орлогûг нэмэгд¿¿лж, газрûг хамгийн ¿р ашигтай ашиглаж ÷àäàõ талд олгох ¿¿дийг нээж ºглºº. Харин миний таамаглаж байснû дагуу эхний дуудлага худалдааíä газар нэлээн ¿нэ х¿рсэн боловч удалгуй ¿нэ х¿рэхээ болüж эхэлсэн. Энэ нü оролцогчид маанü хуйвалдахûг сураад эхэлсэнтэй холбоотой боловуу гэж таамаглаж байна. Энэх¿¿ асууудлûг шийдэх онолийн арга бол хэд хэд байх богоод тухайн нºхцºл байдалд хамгийн тохиромжтой аргûг онолûн мэргэжилтэн байдлийг сайн мэдэх хотûн газрûн албатай зºвлºлдсºний ¿ндсэн дээр гаргаж ирэх боломжтой юм. Ийнх¿¿ дуудлагûн худалдаа нü тун ¿р д¿нтэй арга гэдэг ни ºнººдºр дэлхий дахинд х¿лээн зºвшººрºгдсºн арга боловч амжилттай явуулахын тулд д¿рмийг сайн боловсруулах хэрэгтэй гэдэг нü дээр дурдсан жишээн¿¿дээс тод харагдах буйзаа. Дээр дурдсан жишээн¿¿д бол мºсºн уулûн зºвхºн н¿дэнд харагдах хэсэг юм. Шууд н¿дэнд харагдахгуй зºвхºн онолûн д¿н шинжилгээний ¿р д¿нд харагдах болîмжит алдаа ººр зºндºº байгаа. Иймээс ч ºнººдºр шинээр дуудлагûн худалдааг зохион байгуулахдаа онолûн мэргэжилтн¿¿äийн тусламжийг авдаг нü хºгжилтэй орнуудад ºргºн дэлгэрээд байна. Жишээ нü Английн гар утаснû эрхийн дуудлага худалдаанû д¿рмийг хоёр мундаг онолч боловсруулсан бºãººд тун амжилттай болсон тул нэг нü хатан хаанаас “Эзэнт Г¿рний Командлагч”гэдэг цол авсан байна. ªºр нэг нэртýй онолч Амэрицын тийм дуудлага худалдааний д¿рмийг болсовсруулж тун амжиëттàй болсон. Монгол улсûн хувüд Хадгаламжийн Банкийг хувüчлах болон Улаанбаатарûн газрûг зарах дуудлага худалдааг мºн онолûн мэргэжилтний тусламжийг авах хэрэгтэй гэж бодогдоно. Нэг арга нü бол гадаадûн зºвлºлгºº ºгдºг êомпанийг хºлслºх арга юм. Тэдгээр нü ºргºн туршлагатай бас миний мэдэхээр тун чадвартай эдийн засагчид ажилладаг газрууд тэр дунд бий (б¿гд биш гэдгийг нотлох жишээ бол дээр дурдсан Ùвåцарийн жишээ). Гэхдээ ¿нэ нü ºндºр бас Монголûн нºхцºл байдлûг сайн мэдэхг¿й сул талтай. Бас Монголûг туршилтûн туулай болгох аюул ч байгаа. Нºгºº нэг арга нü гадаадûн тэрг¿¿лэх их сургуулüд судалгаа хийж буй Монгол залуучуудаа ашиглах арга. Онººдºр ºндºр т¿вшинд судалгаа хийж буй Монгол залуучууд бий бºгººд тэдгээр нü Монголийн нºхцºл байдлûг сайн мэдэх дээрээс нü чадварûн хувüд гадаадûн зºвлºх êомпанèас дутахгуй т¿вшинд гэж бодож байна. Äóóäëàãà õóäàëäààíû ìýðãýæëèéí зºвлºлгºº авснаар улсàä хэдэн тэрбум тºгрºгний нэмэлт орлого олох боломж бий юм. Дутуу боловсруулсан дуудлага худалдаанû балагийг (гэсэн ч тåндåрийн аргаас дээр байсан гэдэг нü хºдºлшг¿й болов уу) Ùвåцарийн жишээнээс, Талх Чихэрийн жишээнээс бид харж байна.